گرامافون و زندگی هایی که بر باد رفت! - اخبار مشروح

لیلا اصلانی| همین چند صباح پیش بود که خبر فروش صفحه های نایاب گرامافون به قیمتی گزاف در تهران خبرساز شد.

صفحه هایی که هنوز بعد از گذشت سال ها گذر زمان خط و خشی به نغمه های مقام ها و گوشه ها و دستگاه های شان ننداخته بود و از شما چه پنهان تعداد زیادی از هنر دوستان سودای نشاندن آن ها در کنار مجموعه های کمیاب شان را داشتند.

اما انگار این هوش از سر و دل رفتن برای این صفحات موسیقی از همان بدو ورود گرامافون بین شهری ها و حتی روستایی ها تبدیل به نوعی دلدادگی مسری شد. طوری که طبق گزارش های درج شده در جراید آن موقع مردم سماور خانه شان را گرو می دادند تا بتوانند این صفحات را برای نصف روز اجاره نمایند!

حالا دیگر بیشتر این گرامافون های لوکس قدیمی در خاموشی مطلق گوشه ای از سالن خانه ها نشسته اند. تعداد معدودی از آن ها هنوز هم خنیاگری می نمایند و نغمه های دلنشین شان را در فضا می پرانمایند.

طبقه دوم موزه موسیقی تهران یکی از جا هایی است که می توانید دورهمی گرامافون ها و صفحات قدیمی را در آن مشاهد کنید. ورود این جعبه موسیقی به ایران و استقبال عجیب و غریب مردم از آن داستانی دارد که در این گزارش می خوانید.

ناصرالدین شاه، سلطان صاحب قران سلطنتی طولانی داشت. 50 سال تکیه زدن به تخت سلطنت شوخی نیست. ولیعهد او مظفرالدین میرزا دیگر از پادشاه شدن ناامید شده بود که میرزا رضای کرمانی کار خودش را کرد و با ترور شاه بالاخره مظفرالدین میرزا را به آرزویش رساند.

40 سال صبوری کردن باعث شد بلافاصله بعد از نشستن بر مسند قدرت، افسار مدارا را پاره و آغاز به ریخت و پاش به شیوه نیاکان بی کفایت خود کند. توضیح بریز و بپاش های او در سفر های فرنگ در چند کتاب قطور هم نمی گنجد.

غربی ها با هر سفر شاه از فرصت استفاده می کردند تا با محصولات خود و مجوز صادره از طرف شاه در ایرانی که به کندی به سمت مدرن شدن می رفت بازار مصرفی برای خود دست و پا نمایند. همین شد که در سفر سوم مظفرالدین شاه یک کمپانی ساخت گرامافون از هیئت ایرانی دعوت به حضور در کارخانه می نماید.

شاه این دعوت را می پذیرد و در واقع پس از این دعوت غریب مجوز ورود نخستین دستگاه پخش موسیقی به ایران مهر و امضا می گردد. دکتر عبدالحسین نوایی در این باره می نویسد: در طی سفر سوم شاه به فرنگستان یک کمپانی ضبط صوت آمریکایی، شاه ایران را به دیدار از شعبه شرکت در پاریس دعوت کرد و شاه نیز آن دعوت را پذیرفته است.

آمریکایی ها برای این که شاه ایران را به این دستگاه تازه از راه رسیده عاشق تر نمایند از او می خواهند صدایی به یادگار از خود باقی بگذارد. روایت دکتر نوایی از این درخواست خواندنی است: روزی که شاه برای بازدید از موسسه مزبور رفته بنا به خواهش رییس موسسه صفحه ای از صدای خود پر نموده و به عنوان یادگار به صدر اعظم هدیه داده است.

مظفرالدین شاه که مرعوب دستگاه ضبط صدا شده بود هول می گردد و جمله ای می گوید که تا مدت ها بساط خنده و لودگی اطرافیان را کوک می نماید. صدای ضبط شده شاه هنوز هم موجود است که می گوید: جناب صدراعظم هوا ها خوب است!

از آنجایی که تجربه همیشه ثابت نموده که سلام گرگ بی طمع نیست از این بازدید هم قصد و غرضی در کار بود و نقشه آمریکایی ها از آنچه که فکر می کردند بیشتر گرفت. نوایی در این باره می نویسد: البته غرض کمپانی از این دعوت و ابراز ارادت و عرض خدمت این بوده که از شاه فرمانی دریافت نمایند در مورد تسهیل و توسعه فروش گرامافون ها در ایران و اعلی حضرت هم بدون بخل و منتی و بی اندیشه و فکرتی فرمان را به مهر خویش امضا می نماید تا به قول خودش از این مرحمت ملوکانه بین الامثال و الاقران سرافراز باشد.

گرامافون در تهران با اقبال بی سابقه ای رو به رو می گردد. کار به جایی رسید که یک ربع قرن بعد مردم فرش و وسایل خانه شان را می فروختند تا صاحب گرامافون شوند.

روزنامه اطلاعات در سال 1308 شمسی درباره معضلی که راه خود را به روستا های اطراف تهران هم باز نموده گزارشی تهیه نموده است. ماجرا از این قرار است که مردم به قدری خواستار این دستگاه پخش موسیقی شدند که وسایل خانه شان را به گرو و امانت می دهند تا بتوانند به طور قسطی هم که شده گرامافون بخرند. گزارش روزنامه اطلاعات از این قرار است: یک گرامافون با صفحات جوراجوری که مثل سیل به این مملکت سرازیر می گردد هستی یک خانواده طبقه سوم را به باد داده است.

اشخاصی هستند که فرش و گلیم زیر پای خود را فروخته و به بهای گرامافون داده اند. برخی هم سماور خانه شان را گرو می گذارند تا بتوانند چند صفحه تازه خریداری نمایند. طبق گزارش روزنامه اطلاعات گرامافون بیشتر در محله های پایین شهر پیدا می گردد تا در خانه ها و محله های اعیانی: کار گرامافون و صفحه در طبقات دوم و سوم به قدری بالا گرفته که خانه ای نیست از این موهبت عظمی محروم باشد. آنقدر که گرامافون در این طبقه رسوخ یافته در منزل اعیان و طبقه متمول این طور نیست. از هر خانه و هر دکانی که می گذرید ناله جگر خراش گرامافون به گوش شما می رسد.

این طور که در گزارش روزنامه اطلاعات آمده گرامافون در یک چشم به هم زدن پای ثابت محفل های قهوه خانه ای می گردد. به همین علت یک شغل تازه در قهوه خانه ها پا می گیرد. هر قهوه چی یک نفر را از صبح تا شب پای گرامافون می نشاند تا متصل و پشت بند هم سوزن بگذارد و صفحه عوض کند.

تب داشتن گرامافون در خانه، به روستا های اطراف تهران هم سرایت می نماید. به طوری که روستایی های از همه جا بی خبر به تهران می آیند و شهری های دندان گرد صفحه های مخدوش شده و از کار افتاده شان را با قیمت قابل توجهی به آن ها می اندازند و در پاچه شان می نمایند.

نویسنده گزارش انتقادی روزنامه اطلاعات از دولت آن دوره می خواهد حداقل از این قالتاق بازی ها ممانعت کند: باید مراعات حال بدبخت رعیتی را کرد که از چند فرسخی به طهران می آید برای این که دو تا صفحه تازه خریداری کند. تهرانی ها دو صفحه کهنه به او می دهند تا با ولع و التهاب آن را به قهوه خانه ده برساند.

اقلا دولت بیاید از اجحافاتی که می گردد جلوگیری نماید و نگذارد هر صفحه را به هر شکل که می خواهند پر نمایند و به هر قیمت که میل دارند بفروشند. سال ها بعد با ورود رادیو به تهران تب داشتن گرامافون جایش را به رادیو و بعد از آن به جعبه جادو که همان تلویزیون باشد داد.

موزه موسیقی ایران با آن ساختمان هیبت دار و زیبا و قرینه اش، گنجینه ای چشم نواز و البته گوش نوار را در خود جا داده است. در کنار ساز ها و ادوات موسیقی و دستگاه های مختلف مربوط به آن و یادبود هایی از هنرمندان فاخر ایرانی، بخشی از موزه به هم نشینی گرامافون های قدیمی و دستگاه های فونوگراف اختصاص پیدا نموده است.

یکی از کارشناسان موزه می گوید با زحمت شبانه روزی یک تیم پر کوشش حالا برنامه اکسلی تهیه شده که مراجعان با یاری آن و تنها با جستجوی یک نام می توانند صفحات مربوط به هنرمندان را در این فضا بشوند.

این متخصص ساز ها و ادوات موسیقی می گوید بیشتر گرامافون ها در سالن نمایشگاه و صفحات مربوط به آن ها در بخش آرشیو موزه نگهداری می شوند: در موزه دستگاه فونوگرافی را داریم که در سال 1885 از نمونه اختراع شده به وسیله توماس ادیسون ساخته شده است. در بخش نمایشگاه علاقه مندان می توانند قدیمی ترین گرامافون ها را از نزدیک مشاهده نمایند.

در واقع در این بخش از تالار موزه تاریخ تحول صنعت ضبط و پخش صدا نیز گنجانده شده است. در بخش آرشیو آثار صوتی ایران از سال 1292 به بعد جمع آوری شده است. انواع نوار ریل، صفحات سنگی 45 دور و 77 دور و ... در این بخش نگهداری می شوند.

این کارشناس موزه موسیقی می گوید تا دهه 30 که بیشتر خانه ها از نعمت برق محروم بوده اند استفاده دائمی از گرامافون در انحصار طبقه اعیان بوده است، اما حتی رعیت ها در روستا ها هم از این دستگاه استقبال نموده اند:

مردم ایران از دیرباز شیفته هنر فاخر موسیقی بوده اند. در آن موقع هم هنرمندان بزرگی در حال شکل دادن به تاریخ موسیقی ایران بودند و از همین باب شنیدن آثار آنان برای مردم یک اتفاق فراموش ناشدنی بود.

راهنما و کارشناس موزه موسیقی از گرامافون معروف موزه هم برای مان می گوید: بسیاری از مراجعان علاقه دارند با این گرامافون خاص عکس یادگاری بگیرند. شکل آن حتی برای بچه ها نیز مجذوب کننده است. این گرامافون از نوع گرامافون های کوکی و بوقی است. شیپور آن وسعت صدا را بیشتر می نموده است.

این دستگاه مخصوص شنیدن صفحات 77 دور بوده و تا حدود 4 تا 5 دقیقه نیز کوک می مانده است. این نوع از گرامافون ها در دهه 20 میلادی ساخته شدند و پس از سال ها استفاده از آن ها در ایران نیز رواج پیدا نموده است.

البته باید این را هم در نظر داشته باشید که به واسطه ویژه بودن نوع ساخت و تزیینات بدنه این دستگاه ها این نوع گرامافون ها فقط و فقط در انحصار استفاده طبقه خاص و متمولی از اعیان و اشراف بوده است و هنوز هم از آن ها به عنوان یک کالای بسیار لوکس تزیینی یاد می گردد.

برای دیدار با گنجینه نگهداری شده در موزه موسیقی باید خودتان را به میدان تجریش و خیابان دربندی و کوچه نیلوفر برسانید. یادتان باشد که روز های شنبه هوس رفتن به موزه به سرتان نزند چرا که در این روز ها با درب های بسته تالار ها رو به رو می شوید. موزه موسیقی در روز های یکشنبه تا آدینه پذیرای علاقه مندان به تاریخچه و ساز ها و ادوات موسیقی ایران زمین است.

فعالیت این مجموعه در اعیاد ادامه دارد، اما در ایام سوگواری تقویم که به عنوان روز تعطیل رسمی در نظر گرفته شده اند این مرکز نیز تعطیل است. بهای بازدید از این گنجینه فاخر 10 هزار تومان است و شما با بازدید از آن به همراه کارشناسان خبره این مجموعه می توانید اطلاعات زیادی از تاریخ موسیقی ایران به دست آورید و با عکس های تان آن ها را با دیگران به اشتراک بگذارید.