ضرورت مدیریت سرسختانه برای حل مشکل آب - اخبار مشروح

به گزارش خبرنگار مالی خبرگزاری فارس، مسئله مدیریت منابع آب در ایران در طول دهه های اخیر زمینه بروز مسائل گسترده ای را فراهم نموده است و همین مسئله سبب شده تا شاهد بروز مسائل گسترده در این حوزه باشیم.

به همین دلیل تغییر در نوع نگاه به موضوع مدیریت منابع آب بیش از هر چیز دیگری احتیاجمند مطالعه تجربیات کشورهای پیروز جهان در این حوزه است و پس از شکل گیری چنین رویه ای باید متناسب با شرایط کشور نسبت به اتخاذ تصمیم درست کوشش کنیم.

در حال حاضر با شکل گیری ساختار و نفرات متخصص نو در مدیریت منابع آب کشور زمزمه های حرکت به سوی بهبود شرایط آبی و استقرار ساختار حکمرانی منابع آب به گوش می رسد و صحبت های متولیان این حوزه از ایجاد شرایط مطلوب خبر می دهد.

به همین دلیل به منظور واکاوی مسئله مدیریت منابع آب به سراغ پژمان تیموری، کارشناس حوزه حکمرانی آب رفتیم تا پیرامون این موضوع با وی به مصاحبه بنشینیم. به همین دلیل این مصاحبه در 3 بخش تنظیم شده و در دسترس مخاطبان قرار خواهد گرفت.

مشروح قسمت دوم به توضیح ذیل است:

*مدیریت سرسختانه منابع آب لازمه شرایط کشور است

فارس: ما مسائل گسترده ای در مدیریت منابع آب داریم، به نظر شما ریشه اصلی این مسائل مرتبط با کدام بخش است؟

تیموری: بحران های مرتبط با آب های زیرزمینی، شامل افزایش سطح آب دریاها، خشکسالی یا سیلاب شدید، نشست زمین و بروز فروچاله ها است. ما در حال حاضر در کشورمان کلکسیونی از این مسائل را داریم، اما بعضی از کشورها با مسائلی نظیر نشست زمین و ایجاد فروچاله درگیر نیستند. این اختلاف در سطح مسائل، دقیقا اختلاف بین داشتن و نداشتن مدیریت سرسختانه منابع آب است.

در واقع کشورهایی نظیر ژاپن که از دیرباز برنامه ریزی برای مدیریت سخت گیرانه منابع آب در سرلوحه کارشان بوده، به محض ظاهرشدن اولین علائم ناپایداری آبخوان ها و کاهش ذخیره آن ها و پیش از رسیدن کار به جاهای باریک نظیر نشست زمین که آخرین مرحله از شهود و علائم کاهش است، راهکارهای سخت گیرانه مدیریت منابع آب را اعمال می نمایند، لیکن در کشور ما علیرغم بروز آخرین هشدار تهی شدن آبخوان ها یعنی نشست زمین، هنوز اقدامات سخت گیرانه و مهم تر از آن سازگارانه در بحث مدیریت منابع آب اتخاذ نشده است.

فارس: اصولا این کاری که ما از آن به عنوان مدیریت منابع آبی یاد می کنیم، چه اهمیت و جایگاهی دارد؟

تیموری: مدیریت منابع آبی از چندین جنبه حائز اهمیت و ارزش است، نخست مسئله حفظ سلامت و بهداشت جامعه تلقی می گردد، از سوی دیگر غلبه بر بحران های آبی و بازگشت به شرایط پیش از بحران که اصطلاحا به آن کش سانی می گویند، در کنار اجماع یا اتفاق نظر در بین ذینفعان نظیر مردم و فعالان زیست محیطی جهت مشارکت در مدیریت منابع آب و ایجاد عدالت و انصاف در تخصیص منابع آبی به همراه تحقق و حفظ زیبایی محیط زیست (جلوگیری از بیابانی شدن، حفظ جنبه های توریستی و …) از جمله مواردی است که مدیریت منابع آب را به امری حیاتی تبدیل می کند. همچنین حفظ ارزش های نسبی (ارزش های فرهنگی، آثار باستانی)، حفظ ارزش های ذاتی نظیر زیست بوم ها که مستقل از جوامع بشری که فی نفسه ارزشمند هستند و ارزش های ابزاری یعنی ارزش های مالی نظیر تامین آب برای کشاورزی، آبیاری، مصارف شهری و صنعتی و غیره نیز از دیگر مسائل اهمیت مدیریت منابع آب است.

*تعریف دقیق حکمرانی منابع آب

فارس: در صحبت هایتان به موضوع غلبه بر بحران ها تخت عنوان مبحث کش سانی اشاره کردید، ممکن است این موضوع را بازتر کنید؟

تیموری: از میان جنبه های دارای ارزش در مدیریت منابع آب، مبحث کشسانی به لحاظ ماهیت بسیار برنامه محورتر از بقیه است، زیرا منطبق بر مطالعات علمی پایداری منابع آب است. تحقق کشسانی با حفظ ارزش های ابزاری در تضاد و تعارض است.

پایداری آب های زیرزمینی که مبتنی بر مطالعات هیدرولوژیکی است، تابعی از عملکرد آبخوان و فاکتورهای حکمرانی است و نیل به پایداری آب های زیرزمینی، قطعا احتیاج به ایجاد فصل مشترک بین دانش و سیاست گذاری آب دارد. این ضرورت ناشی از آن است که پایداری آبخوان ها صرفا یک موضوع علمی- فنی نیست، بلکه نتیجه تصمیمات و اولویت های اجتماعی است. متاسفانه ما در کشورمان هنوز نتوانسته ایم فصل مشترک خوبی بین دانش و سیاست های آب ایجاد نمائیم.

فارس: در ادبیات کارشناسانی این موضوع زمانیکه از حکمرانی آب صحبت می کنیم، دقیقا بحث پیرامون ایجاد همین فصل مشترک ها در گام ابتدایی و کارکرد مناسب آن است، شما چه تعریفی از حکمرانی منابع آب دارید؟

تیموری: حکمرانی آب عبارت از فرآیند تصمیم سازی در خصوص اهداف منبع (تنظیم گری) و به تبع آن قوانین و اقدامات عملی تعریف شده برای رسیدن به آن اهداف منبع است. پایداری آب های زیرزمینی کلا دارای هشت فاکتور اصلی است که پنج فاکتور اصلی آن مربوط به عملکرد آبخوان و سه فاکتور اصلی آن نیز مربوط به حکمرانی آبخوان هستند. پنج فاکتور عملکرد آبخوان شامل: سرعت شارژ مجدد آبخوان و شرایط ذخیره سازی آبخوان، کیفیت آب، سرعت های تخلیه آبخوان و جریان های زیست محیطی، مخاطرات طبیعی و تهدیدها، پمپاژ، تزریق، پایش، ذخیره سازی، تصفیه، تاسیسات و تکنولوژی های تصفیه آب است.

چهار فاکتور اول از میان پنج فاکتور عملکرد آبخوان، جزو سیستم آب های زیرزمینی طبیعی و فاکتور پنجم جزو سیستم های زیربنایی است.

سه فاکتور حکمرانی نیز شامل: محدودیت های قانونی، مقرراتی و تنظیم گری، ارزش ها و اولویت های اجتماعی و امکان پذیری مالی، خواهد بود.

فاکتور اول از میان سه فاکتور حکمرانی آب جزو سیستم های مقرراتی یا اصطلاحا تنظیم گری و دو فاکتور دیگر جزو سیستم های مالی- اجتماعی هستند.

در میان فاکتورهای عملکرد آبخوان، مهم ترین فاکتور در سیستم های آب های زیرزمینی طبیعی، همان سرعت شارژ مجدد آبخوان و شرایط ذخیره سازی آبخوان است. این فاکتور در برگیرنده شرایط آب و هوایی، آثار تغییرات کاربری زمین، کاهش تراز و ذخیره آب های زیرزمینی است. همچنین این فاکتور شامل افزایش نرخ تغذیه ی مجدد آبخوان با تغییر تکنولوژی های کشاورزی و اقدامات و روش های اجرای کشاورزی و کاربری زمین است.

* فاکتورهای حکمرانی آبخوان چگونه می توانند در پایداری آب های زیرزمینی تاثیرگذار باشند

فارس: در این تعریفی که از حکمرانی منابع آب ارائه کردید، مسئله پایداری فیزیکی آب تنها به عملکرد آبخوان بستگی دارید یا خیر؟

تیموری: پایداری فیزیکی آب فقط به فاکتورهای عملکرد آبخوان بستگی دارد در حالیکه پایداری آب های زیرزمینی نه تنها تابعی از عملکرد آبخوان است، بلکه تابع فاکتورهای حکمرانی سازگارانه در بستر مشارکت نیز است. بدیهی خواهد بود که مشارکت زمینه ساز اجماع و اتفاق نظر در بین فعالان زیست محیطی و ذینفعان برای ایفای نقش در بهبود منابع آب زیرزمینی و برنامه های مدیریت منابع آب است.

با توجه به اهمیت ارزش های مدیریت منابع آب و نیز اهمیت پایداری آب های زیرزمینی، اکنون بخوبی در می یابیم که فاکتورهای عملکرد و حکمرانی آبخوان چگونه می توانند در مطالعات پایداری آب های زیرزمینی تاثیرگذار باشند، به علاوه بخوبی متوجه می شویم که سه چالش اصلی پیش روی برنامه های مدیریت منابع آب و یکپارچه سازی برنامه های سازگارانه مدیریت منابع آب یعنی پیچیدگی مدل سازی هیدرولوژیکی، عدم قطعیت و نیز عدم مشارکت چگونه می توانند در پیروزیت برنامه های مدیریت منابع آب نقش داشته باشند.

فارس: در این نظام حکمرانی آب نقش مدل سازی و اتکا به پتانسیل و ظرفیت علمی توجه به مسئله در چه جایگاهی قرار می گیرد؟

تیموری: مدل سازی فرآیندی است که بوسیله آن دانش مان در خصوص سیستم یعنی آب را به دیگران انتقال می دهیم، در حالی که عدم قطعیت فرآیندی است که ما بوسیله آن ناکافی بودن دانش مان در خصوص سیستم آب را به دیگران انتقال می دهیم.

عدم قطعیت ها عموما مربوط به ساختارهای زمین شناسی، مقدار تغذیه مجدد آبخوان و تغییرات اقلیمی است که حتی از شرایط مرزی که در مدل های هیدرولوژیکی تعریف می شوند، تاثیر بسیار بیشتر و نافذتری دارند.

در خصوص ساختارهای زمین شناسی مثال خوبی برایتان دارم. حدود 16 درصد جمعیت جهان بر روی سازندهای کارستی زندگی می نمایند و همچنین 16-15 درصد مخازن آب شیرین جهان نیز در کارست ها قرار دارند. مدل سازی هیدرولوژیکی کارست ها بسیار مشکل است و همین امر سبب شده بیشتر مطالعات شارژ مصنوعی آبخوان ها عموما بر روی آبخوان های متخلخل یا آبخوان های آبرفتی متمرکز گردد.

مقدار تغذیه مصنوعی آبخوان ها بستگی زیادی به کاربری و تغییر کاربری اراضی دارد. تغییر کاربری اراضی بلای جان محیط های شهری شده است. از یک طرف بسیاری از زمین های کشاورزی در حومه شهرها با اهداف از پیش معین شده، بدون کشت و زرع سال ها بحال خود رها می شوند، تا اینکه به مرور نه تنها خاک آن ها حاصلخیزی خود را برای کشاورزی از دست می دهد، بلکه رشد جمعیت شهرها و افزایش شهرنشینی چاره ایی جز تغییر کاربری این اراضی از کشاورزی به مسکونی باقی نمی گذارد. از طرف دیگر و در نقطه مقابل آن نیز به دلیل عدم رعایت توالی کشت در محیط های روستایی و غیرشهری که سبب وارد آوردن فشار بر منابع آب زیرزمینی می گردد و زمینه کاهش قوت و حاصل خیزی خاک نیز خواهد بود و در نتیجه به مرور سطح زیر کشت زمین های کشاورزی در اثر تغییرات اقلیمی و کمبود آب کاهش می یابد که در نهایت سبب بیابان زایی و کاهش زمین های قابل زراعت و تهدید امنیت غذایی کشور می گردد. در هر دو حالت، تغییر کاربری زمین به گونه ای است که هیچ اقدامی نمی توان برای شارژ مصنوعی آبخوان ها به عمل آورد.

*افزایش 75 سانتیمتری آب دریا تا 80 سال آینده

فارس: این تغذیه مصنوعی آب خوان که به آن توجه ویژه دارید، چه عملیاتی است و چگونه ممکن می گردد؟

تیموری: تغذیه مصنوعی آبخوان ها بستگی زیادی به تغییر کاربری اراضی دارد. اهمیت تغذیه مصنوعی بسیار زیاد است. پیش بینی شده که تا سال 2100 سطح آب دریاها حداقل 75 سانتیمتر افزایش خواهد یافت که این امر تهدیدی برای آبخوان های ساحلی محسوب می گردد که می تواند سبب شور شدن آن ها گردد.

مطالعاتی که اخیرا به عمل آمده ثابت می نمایند که اگر در مقابله با این آسیب بالقوه و تدریجا بالفعل، نسبت به شارژ مصنوعی آبخوان ها اقدام گردد، تاثیر به مراتب غالب تری نسبت به نفوذ آب دریا به درون آبخوان های ساحلی دارد و با این ترفند می توان علاوه بر شارژ مصنوعی آبخوان های ساحلی و احیای آن ها، از نفوذ آب شور دریاها به درون این آبخوان ها جلوگیری کرد.

بنابراین جلوگیری از تغییر کاربری اراضی از حساسیت زیادی برخوردار است. بعنوان مثال، در بسیاری از استان ها نظیر استان همدان، به دلیل کمبود آب در سالیان اخیر، بخش زیادی از زمین های کشاورزی از چرخه کشت خارج شده است. مثلا یک کشاورز که ده هکتار زمین دارد، بدلیل کمبود آب و خشک شدن چاه های آب، پنج هکتار را از چرخه کشت خارج می کند که به مرور مستعد بیابانی شدن است و فقط 5 هکتار آن را بطور پیوسته و بعضا سالی دو بار زیر کشت می برد. کشاورز می تواند همان ده هکتار را یک سال کشت و یک سال آیش نماید تا این تناوب علاوه بر اینکه سبب حفظ قوت خاک می گردد، از بیابانی شدن تدریجی پنج هکتار زمین زراعی نیز جلوگیری به عمل آورد. در سال های گذشته، پدیده گرد و غبار غالبا در فصول خشک سال و تابستان آن هم در استان های معدودی نظیر سیستان و بلوچستان، خوزستان، ایلام، کرمانشاه و بعضا کردستان رخ می داد اما در سال 1400 علاوه بر فصل خشک، در اسفندماه نیز پدیده گرد و غبار بطور متناوب با بارندگی در استان های یادشده و استان های دیگر نیز رخ داد که نگرانی از افزایش پدیده بیابان زایی در کشورمان و کشورهای همجوار را افزایش می دهد.

فارس: یک سوالی پیرامون مسئله مدل سازی از شما پرسیدم، اگر درست متوجه شده باشم، مدل سازی عملا لایه ای معین از پیچیدگی های پایداری منابع آب است و از این طریق به ما یاری می کند؟

تیموری: همانطور که ذکر شد، پیچیدگی مدل های هیدرولوژیکی نیز یکی از معضلات مطالعات پایداری آب های زیرزمینی است. در واقع مدل سازی هیدرولوژیکی اولین لایه از پیچیدگی در مطالعات پایداری منابع آب است که دلیل آن ناشی از ابهام در خصوص خواص آبخوان ها و معینات هندسی آن ها است. با توجه به از بین رفتن زیست بوم های متعددی نظیر چشمه ها، مرداب ها، آبگیرها، تالاب ها، خورها و سایر منابع طبیعی در سالیان اخیر، بدون شک بایست احتیاجهای آب اکولوژیکی این زیست بوم ها در مطالعات هیدرولوژیکی دیده شوند.

افزودن این زیست بوم های وابسته به آب به مدل سازی هیدرولوژیکی آب های زیرزمینی، به نوبه خود یک لایه دیگر به پیچیدگی ذاتی مطالعات پایداری آب های زیرزمینی می افزاید. بدیهی است که احتیاجهای آب اکولوژیکی باید به صورت کمیت در مطالعات هیدرولوژی وارد شوند لیکن دانش کمی نمودن این احتیاجها هنوز در مراحل اولیه آن است و به سطوح پیشرفته پیش بینی نرسیده است.

*چرا پیش بینی احتیاجهای اکولوژیکی مشکل است

فارس: دلیل مشکل بودن پیش بینی احتیاجهای اکولوژیکی زیست بوم ها دقیقا شامل چه مواردی است؟

تیموری: معین وابستگی زیست بوم ها به محرک های هیدرولوژیکی سخت است و مقدار پاسخ زیست بوم ها به تغییرات هیدرولوژیک در شرایط زمانی و مکانی خاص دقیقا معین نیست. این امر ناشی از گسست دانش در حوزه اکوهیدرولوژی است، از سوی دیگر داده های پایش و نظارت بر زیست بوم ها اعم از داده های اکولوژیکی، هیدرولوژیکی و ژئومورفولوژی به لحاظ زمانی و مکانی پراکنده هستند و زیست بوم های وابسته به آب های زیرزمینی تنوع زیادی دارند و در نتیجه مدیریت این زیست بوم ها مشکل است.

در عمل برای وارد نمودن احتیاجهای آبی زیست بوم ها در مطالعات ارزیابی پایداری آب های زیرزمینی، دو چالش اساسی وجود دارد، اولا معین نیست با داشتن یک طرح خاص پمپاژ آب های زیرزمینی، دقیقا چقدر آب اکولوژیکی در دسترس زیست بوم ها خواهد بود. ثانیا به دلیل آنکه کاهش هد هیدرولیکی بطور قابل ملاحظه ای سبب کاهش یا توقف شارژ مجدد چشمه ها و افزایش مقدار نفوذ آب های شور در آب های زیرزمینی می گردد، معین مقدار آب مورد احتیاج زیست بوم ها یا اصطلاحا آب اکولوژیکی مشکل است. این چالش بمراتب سخت تر و پیچیده تر از چالش اول است.

با توجه به پیچیدگی مدل سازی احتیاجهای آب زیست بوم ها در مطالعات هیدرولوژی و پایداری آب های زیرزمینی، بهتر است برای حفظ زیست بوم ها، روش های عملی تر نظیر بهره گیری از برنامه ها مدیریت سازگارانه، ارزیابی ریسک ناشی از نابودی زیست بوم ها، حساسیت سنجی و مشارکت ذینفعان مدنظر قرار گیرد.