بسطام: مجموعه بناهای مذهبی - اخبار مشروح

بسطام: مجموعه بناهای مذهبی

در شش کیلومتری شمال شهرستان شاهرود، مجموعه بناهای زیبایی به چشم می خورد که در ادوار مختلف اسلامی ایجاد و تکمیل شده است. این بناها شامل بخشهای مختلفی است که عبارتند از: بناهایی از صدر اسلام، منار و مسجدی از عهد سلجوقی، برجی از عهد ایلخانی معروف به کاشانه، صومعه بایزید بسطامی، مصلایی از قرن هشتم هجری، مدرسه ی شاهرخیه از عهد تیموری، امامزاده محمد از دوره ی ایلخانی و گنبد غازان خان از عهد ایلخانی (نقشه ی 10-5).

مسجد بایزید:

این مسجد به شکل مستطیل با ابعاد 6 ضربدر 10 و در دو ردیف ستون سه تایی با پوشش مسطح چوبی بنا شده است. گرچه سقف کنونی مربوط به دوره قاجاریه است، ولی به نظر می رسد در ابتدا پوشش گنبدی داشته است. ساختمان بنا از آجرهایی به ابعاد 4 ضربدر 10 ضربدر 22 سانتیمتر و 4 ضربدر 10 ضربدر 24 سانتیمتر ساخته شده است.

زیباترین بخش مسجد، محراب گچبری شده آن است که با نقوش هندسی، گیاهی، اسلیمی و گلهای چهار پر تزیین شده است. بخش فوقانی محراب را باکتیبه هایی به خط ثلث و نستعلیق در دوره ایلخانی و قاجار، آراسته اند: به این ترتیب که در عهد قاجاریه، کتیبه ای نستعلیق را روی کتیبه ای از دوره ایلخانی که شامل آیات 1 الی 6 سوره فتح بود، نوشته اند. نام سازنده ی بنا در کتیبه مسجد به این صورت نوشته شده: استاد محمدبن الحسین بن ابی طالب المهندس البنا الدامغانی. ارتفاع محراب 3/9 متر و عرض آن 3/3 متر است و دارای کتیبه هایی است که در آن آیاتی از سوره بقره و توبه نوشته شده است.

مناره ی مسجد:

از آثار قدیمی مجموعه ی بسطام، مناره ی آجری آن با تاریخ 514 هجری است. لازم به یادآوری است که در عهد سلجوقیان مسجدی در این مکان وجود داشته که در طول زمان ویران شده و فقط مناره ی آن به جای مانده است. این مناره حدود 14 متر ارتفاع دارد و شامل سه قسمت پایه، بدنه (ساقه) و کلاهک است و سه ردیف کتیبه ی کوفی آجری آیه 255 از سوره بقره را نشان می دهد. بعلاوه مناره ی بسطام همانند مناره های سمنان و دامغان دارای تزیین آجرکاری در طرحهای هندسی گل و برگ به شیوه ی برجسته است.

گنبد غازان خان:

این بنای مربع شکل با ابعاد 7/5 ضربدر 7/5 متر در قسمت شمال مقبره بایزید بنا شده است. نوع گنبد، رک یا مخروطی است، حدود 20 متر از سطح زمین ارتفاع دارد و فاصله آن باگنبد داخلی 8 متر است. تاریخ این بنای مخروطی را سال 702 هجری می دانند و ساخت آن به غازان نسبت می دهند.

گنبد غازان خان در بدنه ی خارجی طاقنماهایی دارد که با آجرکاری و گچبری و کاشیهای فیروزه ای رنگ تزیین شده است.

صومعه بایزید:

این بنا در ضلع غربی مقبره بایزید واقع شده و دارای دو اتاق است. بنا از آجر ساخته شده و داخل آن با زیباترین وجهی گچبری و گچکاری شده است. بعلاوه محراب بنا با طرحهای هندسی و گل و گیاه گچبری شده و کتیبه ای به خط ثلث دورتادور آن را فراگرفته است. تزیینات این بخش از مجموعه نیز به دست محمدبن حسین دامغانی اجرا شده است.

امامزاده محمد:

در قسمت جنوبی حیاط مجموعه، بقعه ی امامزاده محمد قرار گرفته، که با توجه به متون تاریخی این بقعه را مدفن یکی از نوادگان امام صادق (ع) می دانند.

ساختمان امامزاده محمد گنبدی مخروطی و سه پوش دارد. این بنا از داخل مربع شکل (با ابعاد 4/5 ضربدر 4/5) و دارای تزیینات زیبای گچبری است. بعلاوه سقف داخلی بنا دارای نقشهایی با طرحهای گل و بوته و اسلیمی است که شبیه نقش قالیهای ایرانی است.

مسجد جامع بسطام:

این مسجد در مجموعه ی بسطام، در عهد حکومت غازان خان و در فاصله سالهای 700 تا 706، بنا شده است. میانسرا یا حیاط مسجد مستطیل شکل و ابعاد آن 18/5 ضربدر 17 متر است. در بخش شمال آن شبستانی معروف به شبستان زمستانی با ده ستون و طاق هلالی ساخته شده است. در ضلع جنوبی شبستان ورودی بنای دیگری به نام برج کاشانه واقع شده است. ضلع جنوبی دارای تزیینات زیبای گچبری است که طبق کتیبه ی سردر ورودی، این گچبری در سال 700 هجری به دست محمدبن احمد سمنانی اجرا شده است. زیباترین بخش مسجد جامع محراب زیبای آن است که در ضلع جنوبی قرار گرفته و کتیبه های گچبری به شیوه کوفی و ثلث بخش اعظم آن را پوشانده است. بر این کتیبه ها آیاتی از سوره آدینه، توبه و هود بعلاوه عبارتهای لااله الا الله، محمد رسول الله، علی بن ابی طالب ولی الله نوشته شده که جلوه خاصی به این بخش مسجد بخشیده است (تصویر 11-5).

علاوه بر کتیبه ها، طرحهای گیاهی و هندسی بخش فوقانی محراب را مزین نموده است.

برج کاشانه:

یکی دیگر از زیباییهای معماری مجموعه ی بسطام بنایی معروف به برج کاشانه، در ضلع جنوب شرقی مسجد جامع بسطام است. برج کاشانه با 20 متر ارتفاع از خارج دارای 30 ترک و از داخل ده ضلعی است. ساختمان آن آجری است و در اصل گنبدی مخروطی داشته که زیر آن باکاشی فیروزه ای تزیین شده است. در بخشی از آن نیز کتیبه ای هست که معمار آن را محمدبن حسین بن ابی طالب دامغانی و ایجاد آن را، حدود سال 700 هجری ذکر می نمایند).

مدرسه شاهرخیه:

مدرسه شاهرخیه که در ضلع جنوب شرقی مسجد بایزید واقع شده است در زمان شاهرخ تیموری بنا شده است: این مدرسه دارای دو ایوان و دو طبقه بناست. حیاط یا میانسرای مدرسه به شکل مربع مستطیل و در اندازه های 19/5 ضربدر 18 متر است. اطراف مدرسه حجره هایی در دو طبقه برای استفاده طلاب ساخته اند که اندازه آنها 3/5 ضربدر 3 متر و جلوی هریک، ایوانی در حدود سه متر است. مدرسه دو در ورودی در سمت شمال و جنوب دارد.

از دیگر بناهای مجموعه بسطام سردابه و مسجدی است که در جنب امامزاده بنا شده است.

به طور کلی مجموعه ی بسطام یکی از مجموعه های مذهبی ایران دوره ی اسلامی است که از قرون نخستین اسلامی تا عصر قاجاریه ساختمانهایی به آن اضافه شده است. این مجموعه علاوه بر هنر معماری از دیگر هنر های وابسته به آن، همانند آجرکاری، گچبری و کاشیکاری نیز برخوردار است؛ بعلاوه یکی از مجموعه بناهای منحصر به فرد است که سازنده یا استادکار آن، نام مهندس را برای خود، در کتیبه ای به یادگار گذاشته است. علت ایجاد و توسعه ی مجموعه ی بسطام مانند مجموعه های مذهبی مشهد، قم، علاقه مسلمانان به ولایت و بزرگداشت بزرگان شیعه بوده است. احتمالاً ایجاد این مجموعه، مزار امامزاده محمد، فرزند امام محمد صادق (ع) است که در این مکان واقع شده ا ست. در نزدیکی مجموعه بسطام، ضمن بررسیهای دانشگاه توکیو به سرپرستی پروفسور ماسودا، در مکانی به نام تپه سنگ چخماق، آثاری متعلق به هزاره پنجم ق.م کشف شد که در شناخت تمدنهای این منطقه و حاشیه کویر اهمیت فراوانی دارد.

منبع:کتاب تاریخ هنر معماری ایران در دوره ی اسلامی

/س

منبع: راسخون